رومی‌نشینان شمال/خنجری که در اعماق هویت بومی فرو رفته است

  حرف شمال_ گزارشی از مهتاب مظفری سوادکوهی/ چند سالی است که از روستاهای مازندران، صدای هی‌هی چوپان‌ها و عطر خوش نان تنوری و بوی دیوارهای کاهگلی باران خورده به مشام نمی‌رسد. دیگر از پرچین‌های چوبی محافظ بین خانه‌ها خبری نیست؛ پرچین‌هایی که تو را به دشت و مزرعه و کوهستان متصل می‌کرد و حالا جایش دیوارهای سخت و زمخت سیمانی نشسته است، تا هم حس غریبگی را بین تو و همسایگانت تکرار کند و هم سپری شود جلوی چشمانت تا نفهمی چه بر سر دشت‌ها و طبیعت سبز دیارت آمده و تا به خودت بیایی ببینی تا چشم کار می‌کند، ساختمان‌های بتنی و ویلاهای شیک و مدرن است که در دل روستا و جنگل و دشت‌های سرسبز اطراف آن جا خوش کرده و به دست‌های پینه‌بسته کشاورزان و چشم‌های نگران بوم گردان، دهن کجی می‌کند.
 
اینها البته زخم‌های کهنه‌ای است که از سال‌ها پیش بر پیکر مناطق شمالی کشورمان نشسته و تازگی ندارد. این روزها زخمی جدید روح طبیعت و فرهنگ مردمان شمال را آزرده و می‌رود که آنها را بیش از پیش از خود بیگانه کند، سبک معماری و فرهنگ مردم را به قهقرا ببرد و آن هم چیزی نیست جز قد کشیدن ساختمان‌های چند طبقه لوکس با معماری خارجی، به سبک رومی یا اروپایی با اضلاع هندسی؛ سازه‌های نامتجانسی که غریبه با نشانه‌ها و سبک و سیاق معماری بومی-ایرانی، قد برافراشته و باقوت و قدرت به حس بیگانگی مردم با فرهنگ آبا و اجدادی شان دامن می‌زند.
ویلاسازی سال‌هاست مثل خنجری تیز بر جای جای پیکر سبز و زیبای استان‌های شمالی بویژه مازندران فرود آمده و دیگر نقطه سالمی روی این پیکر در حال احتضار باقی نگذاشته است. طرح‌های ساماندهی که هر چند سال یکبار مسوولان از اجرای آن برای پاکسازی استان‌های شمالی از قارچ‌های رنگارنگ و سیمانی روییده در دشت و جنگل و کوهستان هم خبر می‌دادند، ره به جایی نبرد و حریف این اختاپوس که بر سراسر خطه شمال چنبره انداخته، نشد. نتیجه‌اش شد چشم‌اندازهایی ناهمگون که گاهی تا ارتفاعات ییلاقی مازندران امتداد دارد و علاوه بر تخریب محیط‌زیست، سبک و سیاق زندگی مردم منطقه یعنی همان جهان ساده‌ای که با رنج و مشقت و در طول هزاران سال ساخته شده بود و با طبیعت، پیوندی دیرینه داشت، درهم ریخته و سبکی از زندگی غریب و نامتجانس با فرهنگ بومی را به ارمغان آورده است.  حالا روی این درد کهنه، زخمی نو نشسته است؛ زخمی دیگر از دیار فرنگ؛ از معماری شان؛ معماری‌ای که هیچ سنخیتی با معماری بومی ایرانی و محلی ایران ما ندارد و به جای بازآفرینی خاطرات پدران‌مان انگار قرار است ما را با فرهنگ و خاطرات و زندگی اروپاییان سده‌های گذشته پیوند دهد و اندک وابستگی و علقه‌ای اگر بین ما و گذشتگان‌مان وجود دارد را پاره کند و به قهقرای فراموشی ببرد.   متاسفانه امروز نمای رومی به سرعت وارد صنعت ویلاسازی شمال کشور شده و کمتر ویلایی را می‌بینیم که از این سبک الهام نگرفته باشد. با این‌که نماهای رومی بسیار پرهزینه و ساخت‌شان نیازمند استادکاران ماهر است، اما به خاطر همه‌پسند بودنشان، تاثیر زیادی در فروش ویلاها و ساختمان‌های ساخته شده با این سبک دارند. عجیب‌تر آن‌که بیشتر این ویلاهای چند میلیاردی، در طول مدت سال خالی از سکنه هستند و فقط چند صباحی از روزهای تابستان، مورد استفاده قرار می‌گیرند. یعنی اینهمه هزینه و تخریب و تغییر کاربری و خسارت به طبیعت و فرهنگ و سبک زندگی مردم فقط برای چند روز در سال.
 
معماری بومی طرفدار ندارد
علی‌رضا قلی‌نژاد، معاون مسکن روستایی اداره کل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی مازندران، هجمه‌های فرهنگی و نزدیکی روستاها به شهرهای مازندران را مهم‌ترین دلیل گرایش نسل امروز به استفاده از معماری خارجی در ساخت و سازها می‌داند و می‌گوید متاسفانه معماری بومی مازندران درحالی بی‌طرفدار است که یکی از زیباترین سبکهای معماری کشور است. خانه‌های روستایی شرق مازندران مثل هزار جریب، دو دانگه و چهار دانگه از سقف‌های حلبی چهار کنجی، بنای سنگی گل اندود شده و ایوانی بزرگ و زیبا تشکیل شده که در مرکز استان به صورت بام تخت و در مناطق دشتی به صورت پشت بام‌های شیروانی در می‌آید.  خانه‌های غرب استان نیز مانند روستاهای دو هزار و سه هزار تنکابن در قالب تخته‌های مورب همراه با کاه گل ساخته می‌شوند. این خانه‌ها مطابق شرایط آب و هوایی و موقعیت جغرافیایی هر منطقه طراحی شده بودند که در زمستان گرم و در تابستان خنک می‌ماندند. اما متاسفانه امروز دیگر منسوخ شده و در میان جوانانی که صاحب ملک پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایشان هستند، طرفدار ندارد.
نهادهای قانونی ورود کنند
قلی‌نژاد با تاکید بر این‌که نظارت و جلوگیری از ساخت و سازهای غیرمجاز و خارج از بافت روستایی بر عهده بخشداری‌ها، دهیاری‌ها و شوراهاست، می‌افزاید: استفاده از معماری خارجی بیشتر در ویلاهای خارح از بافت روستایی اتفاق می‌افتد و در خانه‌های داخل بافت، اجازه استفاده از سبک‌های عجیب و غریب رومی داده نمی‌شود. البته ممکن است که صاحب یک زمین در ساختن بنای خود از مصالح گران‌قیمت مثل سنگ مرمر یا گرانیت استفاده کند، اما بنیاد مسکن به آنها اجازه ساخت خانه‌های چند طبقه، همراه با ستون‌های بلند و مجسمه‌های آنچنانی نمی‌دهد.
معاون مسکن روستایی اداره کل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی مازندران درعین حال اظهار تاسف می‌کند که هیچ سازمان یا نهاد قانونی وجود ندارد که بتواند از رواج معماری رومی در ساخت و سازهای شهری و روستایی جلوگیری کند. با این حال تاکید می‌کند که بنیاد مسکن انقلاب اسلامی مازندران از روستاهای دارای بافت با ارزش قدیمی محافظت و آنها را احیا می‌کند. روستاهایی چون روستای کندلوس، جواهر ده، روستای زروم و ارم و.... از روستاهای هدف بنیاد مسکن هستند که به خاطر قدمت زیاد و بافت باارزشی که دارند، مرمت و بازسازی شده و گردشگران زیادی را به خود جلب کرده‌اند.
 
طرح هادی یا تخریب بافت با ارزش؟
معاون میراث فرهنگی اداره کل گردشگری و میراث فرهنگی مازندران نیز در این زمینه نظری مشابه دارد.
مهدی ایزدی به ما می‌گوید: نزدیکی مازندران به پایتخت و انتخاب این استان به عنوان مقصد گردشگری، خوش نشینان متمول را به استفاده از معماری خارجی ترغیب می‌کند. از سویی با اجرای طرح هادی در بسیاری از روستاهای مازندران، بخش عمده‌ای از بافت قدیمی و با ارزش روستا تخریب می‌شود و متاسفانه دهیاری‌ها و بخشداری ها، نسبت به شناسایی بافت قدیمی روستای خود و حفظ آنها به عنوان یک ظرفیت مهم گردشگری بی‌توجه‌اند.  ایزدی تاکید می‌کند: ساختمان‌های قدیمی و آباواجدادی باید مرمت و بازسازی شوند و در معرض دید علاقه‌مندان قرار بگیرند، نه آن‌که تخریب شده و جایشان را به ساختمان‌های سنگی چند طبقه بدهند. بنیاد مسکن انقلاب‌اسلامی هم باید بر نحوه اجرای طرح‌های هادی در روستاها نظارت بیشتری داشته باشد.  معاون میراث فرهنگی مازندران می‌گوید: اداره کل میراث فرهنگی می‌تواند روستاهای با قدمت بالا را که دارای بافت قدیمی و ارزشمند هستند، شناسایی و با همکاری بنیاد مسکن آنها را مرمت کند؛ اما نمی‌تواند به صاحبان ملکی که در خارج از بافت روستایی اقدام به ویلاسازی می‌کنند، بگوید از چه معماری یا چه نوع مصالحی استفاده کنند.

فعال‌سازی کمیته ساماندهی سیما و منظر شهری
مدیرکل فنی و امور عمرانی استانداری مازندران آمار به کارگیری معماری غیربومی و خارجی در ساخت و سازهای شهری و روستایی استان را بیشتر از 20 درصد اعلام می‌کند و می‌گوید: معماری ایرانی و اسلامی از پیشینه بالایی در کشور ما برخوردار بوده که متاسفانه امروزه به فراموشی سپرده شده‌است. معماری‌های عجیب و غریبی که در حال حاضر دیده می‌شود، هیچ سبک مشخصی ندارد و تلفیقی از معماری رومی، آمریکایی، اروپایی و معماری ایرانی و اسلامی است. به طور مثال استفاده از کامپوزیت در نمای بیرونی ساختمان‌ها به دلیل بارندگی‌های پی در پی و رطوبت بالا در مازندران اشتباه است، اما کارفرمایان مسکن به جای توجه به کیفیت مصالح در درون ساختمان، از مصالح گران قیمت در بیرون ساختمان استفاده می‌کنند.
احمد توکلی از تشکیل کمیته ساماندهی سیما و منظر شهری در استانداری مازندران خبر داده و می‌افزاید: بیشتر از چند ماه از تشکیل این کمیته در استانداری نمی‌گذرد. قرار بود با استفاده از تجارب مهندسین و نظرات استادانی که در حوزه معماری ایرانی و اسلامی کار کرده‌اند، ضوابط لازم، مندرج و به شهرداری‌ها و دهیاری‌ها اعلام شود که متاسفانه به علت شیوع بیماری کرونا، جلسات این کمیته معلق ماند.  وی تصریح می‌کند: نظارت بر ساخت و سازهای شهری در کلان شهرها با قدرت بیشتری انجام می‌گیرد، اما در مازندران تنها راهی که کشاورزان برای کنار آمدن با تورم می‌شناسند، فروختن زمین و واگذاری آنها به کارفرمایان غیربومی است که این مساله رواج معماری غیربومی را تشدید می‌کند.

افزایش کارفرمایان غیربومی در مازندران
رئیس نظام مهندسی ساختمان مازندران اما مهم‌ترین عامل رواج معماری غیربومی در استان را افزایش تعداد کارفرمایان غیربومی می‌داند.
سیف‌ا... علی‌نیا معتقد است: به دلیل شرایط خاص اقلیمی و آب و هوایی مازندران، قیمت زمین در سال‌های اخیر بسیار بالا رفته و به همان نسبت درخواست افزایش طبقات و تغییرات در شکل ظاهری ساختمان‌ها بیشتر شده است. از طرف دیگر با توجه به این‌که بیشتر متقاضیان زمین، پایتخت‌نشین هستند و معماری رومی در تهران یک معماری فاخر شناخته می‌شود، رواج این سبک در مازندران دور از انتظار نیست.  وی با اشاره به این‌که مازندران حدود 50 شهرداری دارد، می‌گوید: تفاوت ضوابط طرح تفضیلی در شهرها، ناتوانی کمیسیون ماده 100 در شهرداری‌ها و
اجرایی نشدن طراحی‌های اولیه‌ای که بر اساس ضوابط طرح تفضیلی، تهیه می‌شود، نبود یک مدیریت واحد، اعمال سلیقه از طرف کارفرمایان و نبود ساز و کارهای مناسب برای تعیین دستورالعمل‌های اجرایی، از مهم‌ترین دلایل رواج معماری غیربومی در مازندران است.

دستمان بسته است
علی‌نیا خواستار فعال شدن کمیته تخصصی سیما و منظر شهری در شهرداری‌ها و هماهنگی با سایر بخش‌های مرتبط در استان شده و یادآور می‌شود: سازمان نظام مهندسی، ابزاری برای ترویج فرهنگ صحیح ساختمان‌سازی و جلوگیری از اعمال سلیقه کارفرمایان در دست ندارد. بیش از 80 درصد ساخت و سازهای شهری و روستایی، دچار تخلفات ساختمانی می‌شوند که با پرداخت جریمه پایان کار می‌گیرند. مهندسان ناظر ما ابزاری برای توقف کار ندارند و تا زمانی که یک مدیریت واحد شکل نگیرد، نظارت بازدارنده‌ای هم وجود نخواهدداشت.

جای خالی دولت در حفظ میراث نیاکان
سخن آخر این‌که ساخت و سازهای روستایی امروز سلیقه‌ای شده و به توان مالی سازنده بنا برمی‌گردد. اما دولت می‌تواند با اشاعه فرهنگ و ظرفیت‌های بومی، حفظ آثار قدیمی و تقویت صنایع دستی در هر منطقه جلوی اعمال سلیقه‌های ناهمگون را بگیرد؛ موضوعی که در شهرهای مازندران زیاد دیده می‌شود. بی‌شک ظاهر هر بنایی، معرف هویت فرهنگی و اجتماعی ساکنان آن و مردم منطقه است. از تماشای یک نمای مسکونی انتظار آرامش، صمیمیت و راحتی می‌رود، موضوعی که در طراحی ایرانی و اسلامی توجه زیادی به آن شده، در حالی‌که در معماری رومی هدف نشان دادن عظمت، ثروت و قدرت است که تداوم آن موجب القای مفاهیم تجمل‌پرستی و مصرف‌گرایی در جامعه خواهدشد.