احیای جنگل های هیرکانی نمک آبرود!

حرف شمال/ سهیل شریفی کارشناس ارشد مهندسی فضای سبز و مسئول فضای سبز شهرک توریستی نمک آبرود، یادداشتی علمی، تحقیقی و پژوهشی با بررسی منطقه توریستی نمک آبرود درباره احیای جنگل های هیرکانی نوشته است که مطالعه آنرا به مسئولین و دوستداران منابع طبیعی و محیط زیست پیشنهاد می کنیم.

امروزه پدیده تخریب جنگل ها به عنوان یکی از موضوعات پر اهمیت در مدیریت جنگل ها، توجه جدی را به خود جلب کرده است. تا کنون تلاش های زیادی برای شناسایی عوامل تخریب جنگل ها انجام شده و راهکارهای اجرایی موثری برای کاهش آن پیشنهاد شده است. نتایج نشان داد وزن عوامل تخریب انسانی بسیار بیشتر از وزن عوامل تخریب طبیعی است. این نکته نشان می دهد درصد زیادی از تخریب جنگل های هیرکانی حاصل مدیریت نادرست این جنگل ها است و می توان بسیاری از عوامل تخریب انسانی را متوقف یا تعدیل کارد. عوامل تخریب طبیعی کمتر تحت کنترل هستند ولی آثار آن را می توان تعدیل کرد. در مورد عوامل تخریب انسانی بردشات غیرمجاز چوب صنعتی، تعرض به عرصه های جنگلی، حضور دام در جنگل و برداشت چوب در قالب طرح مهمترین عوامل تخریب انسانی بودند. پس از این عوامل، برداشت چوب برای تأمین سوخت، آتش سوزی عمدی یا اشتباهی، جایگزینی زودهنگام مدیریت ها، بهره برداری غیراصولی از جنگل و فعالیت های عمرانی (جاده سازی) عوامل تخریب جنگل های هیرکانی بودند. مهمترین عوامل تخریب طبیعی به ترتیب خشک سالی، آفات وآتش سوزی طبیعی بودند. اقدامات مختلف آموزشي با همكاري سازمان هاي مربوطه باید انجام داده تا با آگاه سازي عمومي از لطمه زدن به طبيعت جلوگيري شود. همکاری بیش از پـیش مردم و دولت در امر احیا و گسترش جنگـل هـای شـمال کشور نیاز است.

نتایج این تحقیق نشان داد، موفقیت در طرح های حفاظت از جنگل های هیرکانی وابسته به همکاری های همه جانبه جوامع بومی است، زیرا بسیاری از تهدیدهای زیست محیطی و تخریب جنگل ها نتیجه فعالیت های انساانی است و موفقیت در بسیاری از طرح های منابع طبیعی و زیست محیطی در گرو در نظر گرفتن جنبه های اقتصادی و اجتماعی مرتبط با جامعه بومی ساکن در منطقه است.

منابع طبيعي تجديد شونده كه امروزه در محافل علمـي و معتبر دانشگاهي از آن به عنوان بستر حيـات انـسان ها نـام برده مي شود، سرمايه اي است كه نه فقط به نسل حاضر، بلكه به تمامي نسل هاي آينده كـشور تعلـق دارد. بـه طـوريكـه جنگل ها و مراتع در هر كشور، تكيـه گـاهي اسـت مطمـئن برای توسغه اقتصادی-اجتماعی، مخزنی برای ذخيره سازي آب، پشتوانه اي بـراي توليـد پايـدار، بـستري بـراي رونـق كـشاورزي، عرصـه اي بـراي توليـد چـوب، زيستگاهي براي گونـه هـاي گيـاهي و جـانوري و حيـات وحش، منبعـي بـراي توليـد اكـسيژن، گردش ـگاهي بـراي تفريح، محلـي مناسـب بـراي گذرانـدن اوقـات فراغـت، وسيله اي براي ايجاد اشتغال، وسيله اي براي تثبيت خاك و شن هاي روان و عنصري براي پالايش آلودگي هوا به شمار مي آيد (آذری، 1384). آمارهاي موجود نشان مي دهد كه مساحت عرصه هـاي جنگلي و مرتعي چيزي حـدود 130-120 ميليـون هكتـار مي باشد. با تفكيك عرصه هاي مرتعي و جنگلي، اگر قـادر باشيم كه سالانه حدود 2 ميليون هكتار از مراتع را اصـلاح كنيم و زير پوشش طرح ها ببريم، به زماني بين 80 تـا 100 سال نيازمند خواهيم بود. بنابراين دولت در اين زمينـه بـه مشاركت مردم نياز دارد. بنـابراين امـر بـسيج و مـشاركت نيروهــاي مردمــي ضروريــست. ضــرورتي كــه در آن بــا مشاركت دادن مردم هم در نحوه مديريت و مالكيت و هم در بسيج آنها به منظور احياء و گسترش عرصه هـاي منـابع طبيعـي مـي تـوان گام هـاي اساسـي را در زمان هـاي كوتـاه برداشت (پاپ زن، 1384).

در سطح بـین المللـی طـی دهـه گذشـته حـدود 146 میلیون هکتار جنگل تخریب شده است، در حـالیکـه هـر سال حدود فقط 5 میلیون و 200 هزار هکتار یعنی حـدود  36 درصد تخریب، بازسازی و احیا جنگل صورت گرفته است. صرف نظر از نا برابری میزان تخریـب و احیـا، سـهم مناطق بحرانی جنگل زدایی شـده از میـزان احیـای سـالانه جنگل های دنیا ناچیز است. سطح کـل جنگـل هـای ایـران معادل 4/12 میلیون هکتار می باشد که 9/1 میلیـون هکتـار ازآن مربــوط بــه جنگــل هــای شــمال کــشور اســت (احتشام زاده، 1997).

جنگل های هیركانی واقع در شمال ایران به مساحت 2 میلیون و 125 هزار هكتار و با قدمت 40 میلیون سال نمادی از فسیل های زنده ای است كه ثبت جهانی آن به حفظ و احیای این میراث طبیعی كمك موثری می كند. جنگل های هیركانی كه در ساحل جنوبی خزر و به عبارتی در شمال ایران گسترده شده، سهم استان مازندران 53 درصد، گیلان 26 درصد و گلستان 21 درصد است. این جنگل ها از آستارا در گیلان تا گلیداغ در شرق گلستان به طول 800 كیلومتر و با عرض 20 تا 70 كیلومتر گسترده است و با توجه به ارزش طبیعی، قدمت و وسعت زیاد؛ ویژگی های ثبت به عنوان میراث طبیعی جهان را دارد. گسترش عمومی جنگل های شمال از سطح دریا شروع و تا ارتفاع حداكثر 2هزار و 800 متر ادامه دارد. جنگل های هیركانی متراكم ترین ناحیه جنگلی كشور است.

گفته می شود برای ثبت جهانی این جنگل های منحصر به فرد، 13 نقطه با وسعت 150 هزار هكتار با توجه به تنوع حیات وحش، حفاظت و پوشش گیاهی، تنوع زیستی و ارتفاع مناسب انتخاب شده است. این نقاط شامل پارك ملی گلستان، جنگل افراتخته، جهان نما، بولای دودانگه و چهاردانگه، جنگل الیمستان هراز در آمل، جنگل واز با درختان سرخدار، حوزه كجور، چهار باغ چالوس، جنگل خشك داران، گچ رودخان، سیاه رودبار و منطقه حفاظت شده لیسار است (میر آخورلو، 1382؛ رضایی، 1388).

جنگل¬های هیرکانی شمال کشور به لحاظ قدمت تکاملی و تحولاتی که پشت سر گذاشته دارای ارزش فراوان در سطح بین المللی و جزو جنگل های پهن برگ خزان کننده است که از نظر تنوع گیاهی جزو جنگل های غنی دنیا محسوب می شود. قدمت جنگل های شمال ایران بیش از یك میلیون سال است، در صورتی که قدمت جنگل های راش و بلوط اروپای مرکزی کمتر از 10 هزار سال است. گونه های انجیلی، بلند مازو، لرگ، لیلکی و سفید پلت در این جنگل ها به فراوانی یافت می شود، در صورتی که بعضی از این گونه ها در اروپا جزو فسیل های دوران سوم پیدا شده است. در بین گونه های ذکر شده درختاان انجیلی، لیلکی، سفید پلت و لرگ مختص این جنگل ها است. امروزه، مساحت این جنگل ها 9/1 میلیون هکتار است که از این مقدار فقط 2/1 میلیون هکتار جزو جنگل های مرغوب و تجاری محسوب می شود (رضایی، 1388؛Marvie Mohadjer, 2011). بنابرایــن جنگل هــای هیرکانــی نیازمنــد برنامه ریــزي جامــع مدیریتــی، حفاظــت و احیــا هســتند.

منطفه توریستی نمک آبرود امروزه بسياري از دولت ها و كشورها در پي يافتن راهي بـراي رشد و پيشرفت بيشتر هستند. راه كارهايي كه گـاه بـه اسـم توسعه، سبب ساز تخريب بسياري از زير ساخت هاي لازم براي توسعة يك منطقه يا ناحيه در درازمدت مـي شـوند. از ايـنرو مي توان بيان كـرد كـه ديـدگاه رشـد حـداكثري و توسعه به هر قيمتي در روزگار كنوني ديگـر چنـدان قابـل قبول و امكانپذير نيست (ياوري و فاضـل بيگـي، 1390). از آنجاكه در صنعت گردشـگري بـه فعاليـت هـا و جاذبـه هـاي محـيط طبيعـي و ميـراث تـاريخي و فرهنگـي مـي پردازنـد، رويكرد توسـعة پايـدار در برنامـه ريـزي گردشـگري اهميـت زيادي مي يابد، زيرا از يكسـو بـا كـاهش يـا نـابودي منـابع بازديد، صنعت گردشگري از بـين مـي رود و از سـوي ديگـر، تخريب آنها براي ساكنين منـاطق گردشـگري تحمـل ناپـذير است .(Inskeep, 1991)

امروزه نياز هر چه بيشتر به توسعة پايدار احساس مي گردد، توسعه اي كه علاوه بر پاسخگويي به اين نياز كمتـرين آثـار سوء را بر طبيعت بگذارد. نظر به اينكه لازمه تداوم پيشرفت در زمينــه هــاي مختلــف اجتمــاعي و فرهنگــي و توســعة اقتصادي با ايجاد يك جامعه سازنده و سالم و به دور از هـر گونه تنش و دغدغة فكري امكانپـذير مـي شـود، از ايـنرو بايستي همـاهنگي هـاي لازم بـين برنامـه هـاي اقتـصادي و رفاهي جوامع نيز برقرار شود تا تمامي برنامه ها همسو با هم بتوانند عملكرد مثبتي را از خود بـه جـاي گذارنـد، در ايـن راستا تفرجگاه نمك آبرود واقـع در غـرب اسـتان مازنـدران )شهرستان چالوس) ايجاد گرديد تـا بتوانـد جوابگـوي نيـاز عده اي از گردشگران از نقاط مختلف كشور و حتي خارج از كشور باشد. با توجه به توسعة ايـن تفرجگـاه، آثـار محـيط زيستي آن بر روي جنگل هاي منطقه مـورد بحـث و توجـه قرار گرفته است و مدل هاي مختلفي براي بررسي اين آثـار توسعه يافته است. مدل هاي اكولوژيكي در اكثر شاخه هاي دانش محيط زيست چه به هنگام ارزيابي توان اكوسيستم، چه در ارزيابي اثـرات توسعه در اكوسيستم يا تجزيه و تحليل تخريب قابـل اجـرا هستند (یزدیان و همکاران، 1391).

محدوده تفرجگاه جنگلـي نمـك آبـرود بـه مـساحت 5/279 هكتار در استان مازندران و در 12 كيلومتري غرب شهرستان چالوس جـزء جنگـل هـاي سـري 5 طـرح لاكـوبن در طـول جغرافيايي ً00 ˊ18 ˚51 تا ً30 ˊ19 ˚51 و عرض جغرافيـايي ً00 ˊ39 ˚36 تـا ً00 ˊ40 ˚36 و بخـشي از آن نيـز در جبهـة شمالي كـه جـزء جنگـل هـاي حفـاظتي سـري 6 محـسوب مي شود، قرار دارد. خط اول تله كابين از جلگه به سمت قلـه در دامنة مشرف به شمال به ارتفاع 960 متر از سطح دريا و خط دوم نيز از جلگه به سمت قلة ديوحمام به ارتفـاع 710 متر از سطح دريا در ادامة يال است. به طـور كلـي محـدودة طرح تفرجگـاهي در حوضـة آبخيـز شـمارة 38 قـرار دارد. شيب منطقه در بيشتر منـاطق بـين 60-30 درصـد اسـت (بی نام، 1382).عوامل اصلی تخریب عواملی که در تخریب جنگل ها نقش دارند به دو دسته تقسیم می شوند، عوامل انسانی و عوامل طبیعی. عوامل انسانی موثر در تخریب جنگل ها عبارت اند از؛ برداشت غیر مجاز چوب جنگلی از جنگل ها (تجارت چوب)، چرای بی‌رویه دام‌ها، آتش سوزی عمدی یا اشتباهی، آلودگی های ناشی از توسعه شهری در نزدیکی جنگل ها و توسعه کشاورزی در نزدیکی جنگل ها (Alia et al., 2005). عوامل طبیعی که نقش عمده ای در تخریب جنگل ها دارند عبارت اند از؛ خشکسالی، آتش‌سوزی طبیعی، سیلاب، طوفان و آفات. از سال ۹۵ بیماری شب‌پره نیز به جان درختان این منطقه افتاده است، این بیماری شمشادهای گیلان را نیز تهدید می‌کند و در مازندران هم بسیاری از درختان شمشاد را از بین برده است. در مجموع ۷۰ نوع آفت در جنگل‌های شمال کشور پیداشده که تاکنون بیش از ۳۰۰ هزار هکتار جنگل را نابود کرده است (حجاریان و همکاران، 1395).

بر اساس داده ها، اطلاعات و نقشه هاي موجـود، در مناطق جنگلی حوزه نمک آبرود، آثار تخريبی از قبیل درصد بيـرون زدگـي ريـشه درختان، درصـد كوبيــدگي خــاك، درصــد بيــرون زدگــي ســنگ، درصــد سنگچين، وجـود دو شـاخه شـدگي و ... در اثر رفت آمد زیاد گردشگران شناسـايي شـد. در مطالعات مختلف، گردشگري را از عوامل شديد و مـؤثر در تخريـب محـدودة تفرجگاه نمک آبرود به حساب آوردند.

بنابراين انسان مانند هميشه سبب ساز اين تخريب شديد به طبيعت گشته است (یزدیان و همکاران، 1391).راهکارهای اجرایی مؤثر برای کاهش آسیباز آنجا که بیشتر جنگل‌هــای استان‌های شمالی از جمله مازندران، گیلان و گلستان را جنگل‌های هیرکانی تشکیل داده‌اند که متعلق به دوره سوم زمین شناسی هستند، لذا این مهم باعث شده است حفظ این جنگل‌ها از اهمیت دوچندانی برخوردار باشد.

امروزه پدیده تخریب جنگل ها به عنوان یکی از موضوعات پراهمیت در مدیریت جنگل ها، توجه جدی محققان را به خود جلب کرده است. تاکنون تلاش های زیادی برای شناسایی عوامل تخریب جنگل ها انجام شده و راه کارهای اجرایی مؤثری برای کاهش آن پیشنهاد شده است. همکاری بیش از پـیش مردم و دولت در امر احیا و گسترش جنگـل هـای شـمال کشور نیاز است. مشارکت در منابع طبیعی، عبـارت اسـت از همکــاری و فعالیــت آگاهانــه تــشکل هــای مردمــی، سازمان ها و نهادهـای دولتـی و غیردولتـی، بهـره بـرداران، مجریان طرح ها و همه افراد ذینفع در برنامه هـای حفـظ، احیا، توسعه و بهره برداری بهینه از منابع طبیعی (Shaeri and Sadi, 2003).

طرح احیا و توسعه جنگل‌های هیرکانینهادهـا و تشكل هاي مردمي و سازمان هاي غيردولتي در فرايند حفظ، احياء، توسعه و بهره برداري از منابع طبيعـي تجديد شـونده نقش به سزایی دارند که علاوه بر اینها تاثیر آموزش های ترویجی، آموزش حرفه اي مروجين منابع طبيعي و شركت مردم و بهره برداران در كلاس هاي آموزشي به منظور احیا جنگل ها بر کسی پوشیده نیست (ثمری، 1382؛ شریعتی و همکاران، 1384).

همكاري در اطفاء حريق و جلوگيري از بروز آتش سوزي، استفاده از سوخت فسيلي به جاي سوخت نباتي، جلوگيري از ورود دام به داخل جنگل، كمك به برنامه ريزي و اجراي فعاليت هاي حفاظتي، همكاري به عنوان محافظ افتخاري، استفاده از روش هاي صحيح سرشاخه زني و قطع درختان جنگلي، همكاري و اطلاع رساني در زمينه مقابله با آفات جنگل ها و مراتع، همكاري در اجراي قوانين، دستورالعمل ها و سياست هاي اجرايي منابع طبيعي، تلاش بري جلوگيري از اجراي پروژه هاي عمراني مخرب منابع طبيعي، همكاري در كاشت و توزيع نهال در مراسم هفته منابع طبيعي، همكاري در جلب كمك هاي مردمي جهت اجراي طرح هاي منابع طبيعي، جلب مشاركت مردم جهت احياء سنتي جنگل ها، همكاري در پروژه تعادل دام و مرتع، همكاري در پروژه اصلاح جنگل و حذف نهال هاي ضعيف، حذف شاخه هاي درختان خشك شده و آفت زده، همكاري در چاله كني و كشت بذر و نهال، همكاري در پروژه كود پاشي مراتع و همكاري در توزيع كتاب، نشريات و پوسترهاي ارسالي اداره منابع طبيعي جزء مواردی است که نقش به سزایی در احیاء جنگل ها دارد (ثمری، 1382؛ شریعتی و همکاران، 1384).اقدامات مختلف آموزشي با همكاري سازمان هاي مربوطه باید انجام داده تا با آگاه سازي عمومي از لطمه زدن به طبيعت جلوگيري شود. پخش كيسه زباله، بروشور و مطالب آموزشي بين گردشگران و هماهنگي جهت تجميع و انتقال پسماندهاي مراكز گردشگري به محل هاي ايمن از پيش تعيين شده از جمله اقداماتی است که باید انجام شود. انتخاب افرادی به عنوان همیاران طبیعت و برگزاری كارگاه های آموزشی، می توان آنها را با لوازم حفظ منابع طبیعی و چگونگی تخریب منابع طبیعی و همچنین اطفا حریق در مراتع و جنگل ها آشنا کرد که دراین راستا بازوان توانمندی برای حفظ منابع طبیعی و جنگل ها و مراتع خواهند بود.

منابع مورد استفاده:1-آذري، ه. 1384.منابع طبيعي تجديدشونده و نقش آن در توسعه اقتصادي. فـصلنامه سـازمان نظـام مهندسـي كـشاورزي و منـابع طبيعي، شماره 25.2-لب نام، 1382. كتابچة طرح جنگلداري نمك آبـرود، سـازمان جنگل ها، مراتع و آيخيزداري،120ص.3-پاپ زن، ع. 1394. بررسي جايگاه مردم و تشكل هاي مردمـي در شبكه ملي ترويج براساس تجربه ساير كشورها. معاونت تـرويج و نظام بهره برداري مزارع جهـاد كـشاورزي، دفتـر مطالعـات و طراحـي نظـام تـرويج، گـروه مطالعـات و ارزشـيابي آموزشـي ترويجي، تهران.4-ثمري، د. 1382. مهندسي ترويج جنگلـداري اجتمـاعي جنگل هـاي زاگرس. رساله دكتري ترويج و آموزش كشاورزي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات، تهران.5-حجاریان، م.، حسین زاده، ع. و خالدی کوره، ف. 1395. کاربرد رویکرد ترکیبی تصمیمگیری چندشاخصه برای مدیریت جنگل های هیرکانی. فصلنامه علوم محیطی، 14(3): 12-1.6-رضایی، س. ر. 1388. سیمای منابع طبیعی و آبخیزهای ایران. موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور، تهران-ایران، 304 صفحه.7-شريعتي، م.ر.، زيادبخش، س. و وراميني، ن. 1384. عوامل مؤثر بر مشاركت روستائيان جنگل نشين در حفاظت از جنگل هاي شمال و غرب كشور. فصلنامه جنگل و مرتع، شماره 67.8-نیرآخورلو، خ. 1382. تهیه نقشه کاربری اراضی در محدوده جنگل های شمال کشور با استفاده از داده های ماهواره landsat 7، فصلنامه پژوهشی تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، انتشارات موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع، جلد 2/11، 358-325.9-یزدیان، ف.، فقیه نصیری، ل. و کیاپاشا، خ. 1391. بررسي اثرات محيط زيستي گردشگري بر جنگل نمك آبرود با كاربرد مدل تخريب. مجلة جنگل ايران، انجمن جنگل باني ايران،، 4(2): 121-113.10-Alia, J., Benjaminsena, T.A., Hammadb, A.A. and Dickc, Q.B. 2005. The road to deforestation: An assessment of forest loss and its causes in Basho Valley, Northern Pakistan. Journal of Global Environmental Change. 15(4), 370–380.11-Ehteshamzadeh, M. 1997. ”Attitude about situating of agricultural, exploitational and revitalizational cooprative of forestry.12-Inskeep, E. 1991. Tourism Planning: An Integrated and Sustainable Development Approach 1st Edition. Van Nostrand Reinhold, Travel, 508 p.13-Marvie Mohadjer, M. R. 2011. Silviculture, University of Tehran, Tehran Press, 418 p.14-Shaeri, A. and Sadi, H. 2003. Operational guidance in participation and extention. pune publication.Restoration of Hyrcanian forests case study of Namakabroud tourist areaAbstract Since most of the forests of the northern provinces, including Mazandaran, Guilan and Golestan, are formed by Hyrcanian forest belonging to the third period of geology, this important has made it important to preserve these forests. The phenomenon of deforestation is considered seriously by researchers as one of the most important issues in forest management. So far, many efforts have been made to identify the causes of deforestation and effective solutions have been proposed to reduce it. This study aimed to identify and prioritize the causes of deforestation of the Hyrcanian forests in northern Iran. The results of this research can provide a basis for understanding the conditions facing Hyrcanian forest management and help managers to make more detailed plans. The results showed that the weight of anthropogenic deforestation causes is much greater than the weight of natural deforestation causes; the weight of anthropogenic destruction factors was much more than natural factors. This shows that a large percentage of forest destruction in Hyrcanian forest is result of mismanagement of this forest and many human destruction factors can be stopped or modified and, while the natural factors are lower and under control, those effects can also be modified. Among the human causes of deforestation, illegal timber harvesting, invasion of forests, livestock grazing in forests and timber harvesting were the most important causes of deforestation according to forestry projects. After these factors, harvesting of wood for fuel, arson or spontaneous fires, early replacement of management and non-systematic exploitation of forests and construction development activities (road construction) were the main causes of deforestation in Hyrcanian forests. The most important of these deforestation causes were pests and spontaneous fires, respectively. Different educational measures should be taken with the cooperation of relevant organizations to prevent public harm by harming nature. More cooperation is needed between the people and the government in the restoration and development of the northern forests of the country. The results showed that success in the Hyrcanian forest protection plans depends on the cooperation of local and indigenous communities; because many of the environmental threats that cause destruction of the forests are the result of human activities, the success in most natural resource-related and the environmental projects depends on economic and social situations associated with the local and indigenous community living in the region.Key words: Hyrcanian forests, Namak-Abrod, Restoration forests