در حال حاضر پسروی آب دریای خزر از دیدگاه کارشناسان بزرگترین چالش و تهدید برای کشورهای حاشیه آن در حوزه تجارت دریایی محسوب می شود که هر سال این تهدید جدی تر از سال گذشته خودنمایی می کند.
هر چند پسروی آب دربای خزر بیشترین آسیب ها را برای بنادر کشورهای شمال دریای خزر یعنی کشورهای روسیه و قزاقستان به همراه خواهد داشت اما بنادر استانهای شمالی ایران یعنی مازندران هم از این چالش بی نصیب نمانده و فعالیت آنهاهم تحت تاثیر قرار می گیرد.
در چند ماه گذشته کارشناسان مربوط در خصوص جنبه‌های مختلف آسیب‌های موجود در خصوص کاهش تراز آب دریای خزر هشدارهایی ارائه دادند، اما نخبگان دانشگاهی در این حوزه بر این باورند که یکی از ابعاد کمتر پرداخته شده به آسیب های کاهش تراز آب خزر چالش های است که به تجارت دریایی در این دریا وارد می‌کند و اگر روند کاهشی تراز آب دریا خزر ادامه‌دار باشد تهدیدی جدی برای صادرات و واردات بین کشورهای حاشیه خزر و ترانزیت کالا خواهد داشت.
کارشناسان ممتاز آسیب های موجود را برای کشورهای شمالی دریای خزر با توجه به عمق کم ساحل خزر در این کشورها که بین چهار تا پنج متر است، بیشتر می‌دانند. سازمان فضایی ایران با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای وضعیت سطح آب دریای خزر به عنوان بزرگترین دریاچه جهان را بررسی و کاهش سطح آب این دریا را تایید کرد.
هر چند بسیاری بر این باورند با توجه به این که رودخانه بزرگ ولگا حدود ۸۵ درصد آب دریای خزر را تامین می کند، سد سازی ها بر روی آن را مهم ترین عامل اصلی پسروی آب خزر می دانستند اما کارشناسان ممتاز دانشگاهی می گویند که تحقیقات جدید نشان از آن دارد که این امر نمی تواند به تنهایی علت اصلی پسروی های گسترده آب خزر باشد و تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین به همراه تغییر مسیر بادها را مهمترین عامل پسروی آب خزر است.
کارشناسان دانشگاهی هشدار دادند با سرعت فعلی که پسروی های آب خزر انجام می شود تا پایان قرن آب بزرگترین دریاجه جهان بین ۹ تا ۱۸ متر پسروی خواهد کرد. این پسروی گسترده زمینه ای برای خشکی خزر در قسمت شمالی آن خواهد شد چون عمق این دریاچه در قسمت شمالی آن حدود پنج متر است.
هر چند در قسمت های جنوبی دریای خزر در محدوده ایران عمق دریای خزر به یک هزار و ۲۵ متر می رسد و شاید تا یک هزار سال دیگر این دریا در محدوده ایران خشک نشود اما ساحل خزر در شمال ایران صدها متر عقب نشینی خواهد کرد.
دریای خزر ۲ چاله بسیار بزرگ در میانه و جنوب خود دارد که بسیار حیرت انگیز است، پس خشک شدن کامل دریای خزر منتفی است اما کارشناسان ضمن تایید تداوم پسروی های آب دریای خزر این امکان را می دهند که در چند سال آینده سواحل خزر شاید کیلومترها در عمق این دریا نفوذ کند اما خزر به شکل کامل خشک نمی شود.
نوسانات آب برای همه دریاچه های جهان یکسان است که بستگی به ورود آب رودخانه ها و میزان شدت تبخیر این دریاچه ها دارد و الگوی متفاوتی با آب های آزاد جهان دارند که به خاطر آب شدن یخ قطب ها سطح آب آنها بر خلاف دریاچه ها بالا می آید.
دهه ۶۰ شمسی تراز آب دریای خزر به حدی بالا آمد که وزارت کشور به ناچار موج شکن هایی را کنار ساحل با سنگ چینه های فروان ایجاد کرد که در حال حاضر به خاطر پسروی آب خزر همه آن سواحل به پارکینگ ماشین تبدیل شد و سنگها بیرون از دریا ماندند.
کارشناسان معتقد هستند تمام دریاچه های جهان وقتی ورودی آب رودخانه ها به این دریاچه کم شود تراز آب بهم خورده و تراز آن کاهشی خواهد شد. تراز بارش و تبخیر در دریاچه ها همیشه منفی است و میزان تبخیر آب به مراتب بیشتر از بارشی است که بر سطح دریاچه می بارد که خزر هم از این امر مستثنی نیست.
صاحبنظران بر این اصل تاکید دارند با توجه به روند موجود تا ۲۰ سال آینده خلیج گرگان و میانکاله بسیار عقب نشینی و خشک خواهند شد و باید خود را برای آن روزهای سخت آماده کنیم.
ایجاد چالش در زیرساخت ها، کاربری های اقتصادی، اجتماعی، اختلال در روند فعالیت بنادر و دریانوردی، صید و صیادی، خشک شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر (تالاب ها - خلیج ها) افزایش عرصه ساحل، دخل و تصرف انسانی به حریم دریا و اثرات منفی بر آبخوان های ساحلی از جمله اثرات عقب نشینی و کاهش تراز سطح دریای خزر از جمله تبعات منفی ناشی از عقب نشینی دریای خزر است.
بنادر قزاقستان اولین قربانی
فوق دکتری مهندسی عمران- محیط زیست از آمریکا اظهار کرد: با توجه به شرایط موجود و شدت پسروی های دریای خزر اولین بنادری که از مدار تجارت دریایی خارج می شوند بنادر قزاقستان هستند.
دکتر عزیر عابسی گفت: پسروی آب دریای خزر برای همه بنادر کشورهای حاشیه این دریا یک تهدید جدی محسوب می شود اما بنادر کشورهای شمالی دریای خزر با توجه به عمق کم بیشتر خواهد بود.
وی گفت: با توجه به عمق کم ساحل روسیه همزمان با پسروی آب خزر، بیشترین کشوری که زیان خواهد دید روسیه است و صدها کیلومتر از ساحل این کشور بدون استفاده خواهد شد.
وی اضافه کرد: عمق دریا خزر در کنار ساحل روسیه بین چهار تا پنج متر است و کاهش بیشتر تراز آب این دریا بسیاری از بنادر روسیه را از مدار تجارت خارج می‌کند.
این استاد دانشگاه همچنین بیان کرد: در حال حاضر به خاطر عمق کم ساحل دریای خزر فقط ۷۰ درصد ظرفیت کشتی‌ها ی روسیه بارگیری می‌شود.
این استاد صاحبنظر در حوزه محیط زیست کشور گفت: علت اصلی کاهش تراز آب خزر به خاطر بهره‌برداری کشورها در آبریز خزر نیست بلکه شرایط اقلیمی، کاهش بارش در آبریز خزر، تبخیر آب دریا و الگوی باد که رطوبت را می‌برد، علت آن است.
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل در توضیح بیشتر کاهش آب دریای خزر بیان کرد: دریای کاسپین به عنوان بزرگترین پیکره آبی محصور در خشکی مشخصات یک اقیانوس کوچک جدا افتاده را دارا بوده که برای سالهاست از سایر اقیانوس های دنیا جدا شده است.
عابسی اضافه کرد: این پهنه عظیم آبی دارای مشخصات و اکولوژی منحصر به فرد خود بوده و از منظر تاثیرات اقلیمی و اکوسیستمی به طور مستقیم در پهنه های بزرگی از کره زمین تاثیرگذار می باشد لذا به دلیل ماهیت محصور خود همانند همه دریاچه های محصور در خشکی، نوسانات تراز آب در دریای خزر متاثر از ورودی های آن از طریق رودخانه و خروجی های آن ناشی از تفاوت میزان بارش و تبخیر از سطح دریا است.
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل اظهار داشت: در طول تاریخ تعادل نداشتن بین ورودی ها و خروجی های این پیکره آبی بارها به تغییرات سریع تراز آب دریا منتهی شده است که به عنوان نمونه تنها در صده گذشته که اندازه گیری مستقیم میدانی از سوی دستگاه های مستقر در ساحل از تراز آب دریای خزر در دسترس است، طی سالهای ١٩٣٠ تا ١٩٧٨، در کمتر از ٥٠ سال کاهش ترازی به میزان ۹.۳ متر در ارتفاع آب دریای کاسپین مشاهده شده است این کاهش تراز آب از سال ١٩٧٨ تا ١٩٩٤ طی کمتر از ١٧ سال به شرایط اولیه بازگشته و نزدیک به چهار متر افزایش یافته است.
این دکتری محیط زیست در ادامه این را هم گفت که تغییرات سریع طی کمتر از یکصد سال گذشته به خوبی ماهیت نوسانات سریع تراز آب دریای خزر را نشان می دهد. نوساناتی که مشابه آخرین تجربه آن در اواخر دهه ١٣٦٠ شمسی به خسارات عظیمی به خانه ها و تاسیسات شهری مجاور سواحل جنوبی دریا منتج شده است.
توقف ساخت اسکله رو - رو در بندر امیرآباد
در این پیوندمدیر کل بنادر و دریانوردی امیرآباد از زمین گیر شدن تکمیل اسکله ریلی «رو - رو» خبر داد و اظهار کرد: با توجه به اینکه این طرح طبق قرارداد با پیمانکار تجهیز کارگاه شده است اما هفت هزار میلیارد ریال اعتبار تخصصی دارد، اما کاهش تراز آب عملیات طرح را متوقف کرد.
محمدعلی موسی پور گرجی گفت: طبق توافق با سازمان بنادر و دریانوردی کشور، لایروبی ۶ میلیون متر مکعبی سه بندر امیرآباد، نوشهر و انزلی وجود دارد که سهم بندر امیر آباد حدود ۴۰۰ هزار متر مکعب با سرمایه‌گذاری ۲ هزار میلیارد ریالی است.
وی به چالش پسروی دریای خزر و کاهش منفی ۲۸ سانتی متری ارتفاع آب در اسکله بندر امیرآباد اشاره کرد و گفت: اگرچه با لایروبی این چالش کاهش یافته است اما هدف‌گذاری میان مدت برای عبور از مشکلات کاهش ارتفاع آب دریای خزر، احداث اسکله در عمق ۲ هزار و ۷۰۰ متری دریا است.
موسی پور با بیان اینکه طبق بررسی های انجام شده، فقط در ۲ ماه مهر و آبان سال گذشته حدود ۶۵ سانتیمتر ارتفاع آب در اسکله پایین رفت، توضیح داد: کارشناسان و بازرسان معتقدند اگر سرمایه‌گذاری هنگفتی در این شرایط پسروی آب دریای خزر انجام شود، هدر رفت منابع محسوب می شود.
اسکله رو- رو ریلی اسکله‌ای است که واگن‌های قطار به صورت مستقیم از کشتی به روی ریل هدایت و به مقصد خود حمل می‌شوند.
وی به اهمیت حمل و نقل ریلی و لزوم بهره‌گیری بنادر نسل سوم از این نوع حمل و نقل اشاره کرد و افزود : اسکله رو رو ریلی با هدف افزایش توان عملیاتی در بخش تخلیه، بارگیری و ترانزیت کالا در بندر امیرآباد در حال ساخت است.
موسی پور گفت : به طور یقین با بهره برداری از این اسکله، امیرآباد به بزرگ ترین بندر در میان کشور های حاشیه دریای خزر تبدیل می شود.
وی با بیان اینکه بر اساس آمار امسال ۲۲۰ هزار دستگاه کِشنده برای واردات و صادرات کالا در بندر امیرآباد به ثبت رسیده است، گفت: طبق برنامه توسعه هفتم ۲۰ درصد از جابجایی کالا در بندر امیر آباد باید از طریق ریل راه آهن انجام شود که در حال باز سازی و نوسازی این طرح هستیم.
بر این اساس اتحادیه دانشگاههای دولتی حاشیه دریای خزرمی تواند به طور علمی در حوزه دریای خزر نقش آفرینی کند.
این اتحادیه در سال ۱۳۷۵ هجری شمسی (۱۹۹۶ میلادی) با حضور رؤسای دانشگاه های گیلان، دانشگاه مازندران و دانشگاه علوم و منابع طبیعی گرگان از ایران، دانشگاه دولتی فنی آستراخان، دانشگاه دولتی داغستان، دانشگاه کالمیکیا از جمهوری فدراتیو روسیه، دانشگاه دولتی آتیرائو از قزاقستان و دانشگاه دولتی باکو از کشور آذربایجان تشکیل شد.
هم اکنون این اتحادیه دارای ۵۵ عضو متشکل از دانشگاه ها، پارک های علم و فناوری و موسسات تحقیقاتی می باشد.
نشست های مختلفی که هر ساله با حضور روسای دانشگاههای دولتی حاشیه دریای خزر در یکی از کشورها برگزار می شود یکی از اهداف نشست آینده را می توان بررسی و پیگیری کامل در راستای رفع کاهش تراز آب دریای خزر با حضور اساتید برجسته دانشگاههای صنعتی کشورها برگزار کرد تا در خصوص مشکلات و پیامدهای تاثیر گذار در کاهش تراز آب دریای خزر تصمیمات و راهکارهایی اتخاذ شود.
امضای پروتکل
در این ارتباط معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست اواخر هفته گذشته اظهار کرد کنوانسیون تهران یا کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر به امضای ۵ کشور حاشیه این حوضه آبی رسیده است.
احمدرضا لاهیجان‌زاده درباره تصویب لایحه پروتکل ارزیابی زیست محیطی فرامرزی الحاقی به کنوانسیون دریای خزر افزود: کنوانسیون تهران یا کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر، معاهده‌ای منطقه‌ای میان کشورهای حوزه دریای خزر است که به منظور حفظ محیط زیست و اکوسیستم دریای خزر توسط نمایندگان این کشورها (ایران، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و فدراسیون روسیه) در تاریخ ۱۳ آبان ۱۳۸۲ (۴ نوامبر ۲۰۰۳) در تهران به امضا رسیده و در مرداد ماه ۱۳۸۵ (آگوست ۲۰۰۶) لازم‌الاجرا شده است.
وی اظهارداشت: این کنوانسیون دارای پنج پروتکل الحاقی بوده که پروتکل ارزیابی اثرات زیست محیطی فرامرزی چهارمین پروتکل به حساب می‌آید و توسط پنج کشور ساحلی به امضا رسیده است.
وی افزود: بر اساس پروتکل ارزیابی اثرات زیست محیطی فرامرزی کشورهای عضو متعهد می شوند تا پیش از اجرای طرح های بزرگ که احتمال دارد اثرات سوء فرامرزی برای سایر کشورها در منطقه دریای خزر ایجاد کنند، مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی انجام داده و گزارش آن را به دبیرخانه کنوانسیون و کشورهای عضو درخواست کننده ارائه دهند و باید برنامه ها و فعالیت های توسعه ای خود را به گونه ای تنظیم کرده که به سلامت محیط زیست این دریا آسیب نرسد و هر گونه طرح عمرانی که موجب تخریب محیط زیست این منطقه شود در جهت حفاظت از این اکوسیستم و مدیریت آن باید متوقف و یا با ملاحظات زیست محیطی انجام گیرد.
لاهیجان‌زاده تصریح کرد: لذا با توجه به موارد ذکر شده، الحاق به این پروتکل امری بسیار ضروری بود و ضامن حقوق کشور جمهوری اسلامی ایران در دریای خزر است.
وی افزود: نمایندگان مجلس شورای اسلامی در نشست علنی روز چهارشنبه، ۲۰ فروردین ماه در جریان بررسی گزارش کمیسیون کشاورزی در مورد لایحه پروتکل ارزیابی اثرات زیست محیطی فرامرزی با کلیات این لایحه با اکثریت آرا موافقت کردند